Ο Ιερώνυμος Μπος και τα καινούρια ρούχα του βασιληά

Συνηθίζω να το λέω «βισινόματο». Μάτι καθαρισμένο με βισίν, τον βασιληά των κολλυρίων. Το μάτι εκείνο που έχει καθαρίσει από το φόρτωμα, από την «παιδεία» και το διδαχθέν ψεύδος, από τα φορτία που του φοράνε οι μαρίνες λαμπράκες πλάκα (σχωρνάτε με αν σας βρίσκω στο φαγητό) του κόσμου τούτου. Είναι πολύ δύσκολη υπόθεση το βισινόματο. Και επώδυνη. Σημαίνει να πλησιάζεις την εικόνα χωρίς κανένα φορτίο. Όχι να βρεις πάνω της όσα σου είπανε ότι κουβαλάει. Να τη δεις καθαρά, καινή. Να είσαι, κάθε φορά και πάντα, εκείνο το θεϊκό τσογλάνι που φώναξε "ο Βασιληάς είναι γυμνός".

Τα σκεφτόμουν πάλι όλα αυτά, λόγω του Αλέξη Σταμάτη και των σημειωμάτων του για το έργο που συνηθίσαμε να ονομάζουμε «Kήπο των Hδονών» του Ιερώνυμου Μπος. Λέω ότι συνηθίσαμε να ονομάζουμε έτσι, διότι, όπως δεν είναι και πολύ γνωστό, πολλοί μαϊστορες δεν βάφτιζαν τα έργα τους. Πάει να πει, το έργο δεν το βάφτισε έτσι ο Ιερώνυμος Μπος. Το βάφτισε έτσι κάποιος από την άθλια φάρα των κριτικών, αποδίδοντας έτσι στον μαϊστορα προθέσεις και θέσεις. Ύστερα, το δέσανε πολλοί. Κάποιοι το ανέλυσαν κιόλας.
Η κριτική, λοιπόν, αποφάσισε τι πρέπει να βλέπουμε στον τρίπτυχο. Λέρωσε το βλέμμα μας κι αφαίρεσε από το έργο την επαναστατικότητά του – η κριτική συνήθως υπηρετεί την καθεστηκυία τάξη. Η κριτική αποφάσισε να μην αναγνωρίσει την φρίκη του κόσμου μας εκεί που πιθανώς τη διηγείται ο μεγάλος φλαμανδός. Αποφάσισε δηλαδή αυτό το καθάριο και κοφτερό σα γυαλί βλέμμα του Ιερώνυμου να το αποκρύψει και να το σκεπάσει κάτω από θεωρητικούρες και μεγαλοστομίες.
«Συνολικά στο παρεξηγημένο πολλές φορές έργο του ο έμπειρος αυτός σκηνοθέτης δρώμενων (ο Μπος) που γνωρίζει καλά ποιος είναι ο θεατρίνος κάτω από τα ψιμύθια του και τους θεατρινισμούς του, ξεσκεπάζει και ξεγυμνώνει τον σύγχρονό του άνθρωπο (το σημερινό κυρίαρχο) και ζωγραφίζει με σιγουριά και καθαρότερα τη ζωή του μες στην κόλαση της συνωμοσίας με τους δαίμονες, το άδικο, τη βία, τη διαφθορά, την ηλιθιότητα, την ωμότητα τον κυνισμό. Να οδηγείται μες απ τους φόβους του, τις αγωνίες του, τη φιλοδοξία του, την απληστία του, στην εκμηδένιση της ελευθερίας του. Ο Μποντλέρ είπε πως η μεγαλύτερη νίκη του διαβόλου κατά του ανθρώπου ήταν ότι τον έπεισε ότι δεν υπάρχει (ο διάβολος). Ε, λοιπόν, όταν στην υπόλοιπη Δύση οι ζωγράφοι αφιέρωναν τα πινέλα τους στην υπηρεσία του φτιασιδώματος αυτού του τυφλού συνέταιρου-διαβόλου σε ελεύθερο και φωτισμένο πολίτη, ο μεγάλος φλαμανδός ζωγράφος χειρουργούσε την ανθρώπινη κοινωνία αποκαλύπτοντάς της ποια ακριβώς ήταν κάτω από την επιφάνεια».

Το κυριότερο: αυτό το έκανε με αγάπη.

«Μικρή θα ήταν η αξία μιας πικρόχολης και μισάνθρωπης μαρτυρίας για την εποχή του αν ο καλός αυτός άνθρωπος (κάτι παραπάνω από το «μεγαλειώδης ζωγράφος») δεν αντιπαρέβαλε στην υπάρχουσα κατάσταση ένα όραμα, αν κακιασμένα στερούσε την ελπίδα από τον κόσμο του, κι αν δε συνέδεε με αρχαίες μνήμες μιας χαμένης ευτυχίας το όνομά του».

Στο έργο τώρα

Η κρατούσα άποψη είναι ότι ο Μπος στο πρώτο (αριστερό) πίνακα, παρουσιάζει τον Παράδεισο, στον τρίτο (δεξιό) την Κόλαση και στο δεύτερο και κύριο (μεσαίο) τον κόσμο των ηδονών, που ανάλογα με τη θέση τους άλλοι θεωρούν προθάλαμο και εισαγωγή για το αριστερό κι άλλοι για τον δεξιό, δηλ. για τον Παράδεισο ή την Κόλαση. Αυτή η άποψη, είπαμε, διατυπώνεται ερήμην του Μπος. Ο Ιερώνυμος ήταν ένας πιστός, θρησκευόμενος χριστιανός, πιθανότατα πολύ κοντά στην ορθόδοξη παράδοση. Αν κάποιος αποφασίσει να πλησιάσει το έργο μ αυτή την οπτική, θα δει πολύ διαφορετικά κάθε τμήμα του τριπτύχου.

«Το προπατορικό αμάρτημα (αριστερό)

Κατά τη γνώμη μου, το αριστερό κομμάτι του τριπτύχου, αυτό που ονομάζουν Παράδεισο, δεν παρουσιάζει αυτό το θέμα, αλλά τον έλεγχο του ανθρώπου από το Θεό μετά το προπατορικό αμάρτημα, όταν πλέον ο άνθρωπος έχει πέσει, και μαζί του η Κτίση. Αν προσέξει θα δει κανείς ζώα, να τρώει το ένα το άλλο, πράγμα που δεν γινόταν στον Παράδεισο. Ο έλεγχος εδώ από το Θεό δεν είναι φοβερός. Γίνεται με αγάπη προς το πεσμένο πλάσμα, μιας και το πρόσωπο του Θεού που εμφανίζεται είναι (σύγχρονα με τις αρχαίες μας εικονογραφικές παραδόσεις) το Πρόσωπο που από αγάπη σαρκώθηκε, μαρτύρησε και θριάμβευσε για χάρη του ανθρώπου, δηλαδή ο Χριστός.


Η Χώρα των Ζώντων (μεσαίο)


Έχω την εντύπωση ότι εδώ φανερώνεται στον άνθρωπο που πλέον έχει τη γνώση του καλού και του κακού, ο κόσμος που έχασε, ο κόσμος της άγνοιας της ενοχής, ο κόσμος που καλείται να κατακτήσει κι ο τρόπος να ζήσει μετά την απελευθέρωσή του από τη φθορά, με την ενανθρώπιση του Θεού. Πολύ απλά, αν παρατηρήσει κανείς τον μεσαίο πίνακα που αποκαλείται «λαγνεία» ή «κήπος των ηδονών» θα δει ότι δεν υπάρχει το παραμικρό ίχνος ντροπής, ερεθισμού, αμηχανίας ή έκστασης στις εκατοντάδες γυμνές φιγούρες. Καμμιά διάκριση μεταξύ των ανθρώπων, μια παιδική άνεση χαρακτηρίζει τη γύμνια και την επαφή των σωμάτων. Εδώ πραγματικά ο άνθρωπος ζει προπτωτικά, και τρέφεται μόνο με την ευλογημένη τροφή που χαρίζει η θάλασσα και καρπούς (ο ιχθύς εδώ είναι η μόνη σάρκα-τροφή κι η συμβολική του δύναμη που παραμένει αναλλοίωτη στο χριστιανικό κόσμο κάνει το αίνιγμα εύκολο.) Τα ζώα δεν σπαράζουν το ένα το άλλο, η δε αινιγματική συνύπαρξη ανθρώπων και πουλιών είναι ευκολόλυτο «μυστήριο» αρκεί να θυμηθεί κανείς την προτροπή του Θεού μας να ζήσουμε στον κόσμο χωρίς ίδια μέριμνα, παραδειγματίζοντάς μας με τα πετεινά του ουρανού. Η μέριμνα για τα επίγεια πραγματικά απουσιάζει από ένα κόσμο παιδιών ενός Πατέρα, που ‘χει φροντίσει για όλα όσα εμείς τώρα «έχουμε πάρει στα χέρια μας».

Η ιστορία του ανθρώπου (δεξί)

Αυτό είναι και το κλειδί για την ερμηνεία του τρίτου (δεξιού) μέρους. Δεν πρόκειται για την κόλαση αλλά, απλά, για τον «κόσμο» μας. Εδώ γίνεται μια παράθεση των ανθρωπίνων επιτευγμάτων, που, «μυστηριωδώς» για πολλούς, απουσιάζουν από τον κήπο των ηδονών, όπως π.χ. η μουσική. Αν παρατηρήσει κανείς νηφάλια χωρίς αισθήματα ενοχής πρόκειται σε αυτό τον κόσμο να αναγνωρίσει τα κύρια συστατικά της ιστορίας του αυτονομημένου ανθρώπου: τον πόλεμο, τον αγώνα για εξουσία, τα κολαστήρια, τα παιγνίδια, την επιστήμη και τις τέχνες, τη διαφθορά και την τιμωρία, την εκμετάλλευση και το βιασμό της φύσης κ.α. Η καθαρότητα και η διεισδυτικότητα της σκέψης αλλά και της έκφρασης του ζωγράφου είναι αυτή που κάνει το έργο σύγχρονο σε όλες τις εποχές (όπως λέμε και για το αρχαίο ελληνικό δράμα). Το ότι όσο περισσότερο βαδίζουμε στο δρόμο της Δύσης τόσο περισσότερο αυτό το έργο μοιάζει με την πραγματικότητα αλλά και με την κόλαση μαζί, είναι γιατί απλούστατα αυτός είναι ο δρόμος του αυτονομημένου ατομοκεντρικού κόσμου».

Ότι βρίσκεται σε εισαγωγικά είναι αποσπάσματα από άρθρο με θέμα το τρίπτυχο, που δημοσιεύτηκε στη στήλη «Το γεφύρι της Αρτ» του Γιάννη Γίγα στην εφημερίδα «Θεσσαλονίκη», το Δεκέμβριο του 1999. Αφορμή είχε σταθεί άρθρο του Τζων Μπέργκερ στην Guardian της 20ης Νοεμβρίου 1999, στο οποίο επιχειρούνταν πολιτική ανάλυση της σημερινής νέας τάξης μέσα από κείμενα του σουμπκομαντάντε Μάρκος. Τα κείμενα του βισινόματου σουμπκομαντάντε, οδήγησαν τον δημοσιογράφο της βρετανικής εφημερίδας να αναγνωρίσει στο δεξί τμήμα του έργου τον κόσμο μας και μαζί τη βαρβαρότητα της (κάθε) νέας τάξης.

Το πρώτο έργο είναι του άλλου φλαμανδού επαναστάτη, του Τζέημς Ένσορ. Λέγεται: Οι Κριτικοί. Ακολουθεί το τρίπτυχο κλειστό και κατόπιν τα τρία τμήματα με τη σειρά που αναφέρονται.