"Εμάθαμε μόνο να πολεμούμε"

Στα αδέλφια μου, που κάναν τη γιορτή μας τριπλή και τετραπλή και σε όλους που είναι στο «εμείς» κι όχι στο «εγώ».

Επειδή σε τούτο το γένος ο παππούς του καθενός μας ανδραγάθησε, ευεργέτησε, πόνεσε κι ελέησε, μαρτύρησε, έχουμε αίμα γαλανό. Και μαζί έχουμε το υψηλότερο ποσοστό κατά κεφαλήν αγιότητος στον κόσμο.

«Κανενός η φωνή δεν είναι μόνο δικιά του. Το να το πιστεύει κάποιος, αυτό είναι οίηση.»
Αλβέριχος ο ευλογέρων

Τη μέρα που θάψαμε τη γιαγιά Βιργινία, ήμασταν όλη η γενιά της εκεί και μαζί όλοι όσοι ευεργέτησε, που μισή μπουκιά να είχε θα την έδινε. Μόλις φύγαν οι πολλοί, μείναμε πίσω ο αδελφός, η αγγόνα της κι ο δίγγονός της. Ο αδελφός αργά, αντρίκια, άρχισε να τη μοιρολοεί, εγώ δεν μπορούσα, ήταν τα μάτια μου γεμάτα δάκρυα, ο κόμπος στο λαιμό ασήκωτος, κρατούσα το χέρι του παιδιού μου σφιχτά μη μου το αρπάξει ο χάρος από λάθος, ο αδελφός τη μοιρολόησε, τον άκουγα να λέει «πως πολεμά, άει γειά σας παιδιά, πως πολεμά, άει η Τζαβέλαινα», άκουγε κι ο δίγγονός της, κι είπε, ισιώνοντας το κορμάκι, με ψιλή τη φωνή «μαμά, γιατί τη λέει Τζαβέλαινα; Αφού είμαστε Μποτσαραίοι», και με έπιασαν λυγμοί, που πάντα μαθαίναμε πως με τους Τζαβελαίους δεν τα πηγαίνουμε καλά, κι όμως την ώρα ετούτη τα άλλαζε όλα το τραγούδι, και θυμόμουν πως όταν με στήριζε στα δύσκολα Τζαβέλαινα μ έλεγε κι εκείνη, έσφιγγε τη γροθιά, ίσιωνε το κορμί και μ ελεγε Τζαβέλαινα…

Δεν είχα φωνή να του πω, πολύ αργότερα γύρισε η φωνή και του είπα του τελευταίου της γενιάς της πως η γιαγιάκα του η κατάλευκη, η γερμένη, η γιαγιάκα μου που μου την άρπαξε ο καρκίνος, ήταν η πιο γενναία, η πιο σπουδαία, η πιο περήφανη κι η πιο όμορφη γυναίκα που γνώρισα ποτέ. Ακούς; Η πιο γενναία, η πιο σπουδαία, η πιο περήφανη κι η πιο όμορφη γυναίκα που γνώρισα ποτέ.

Όλαις ταις καπετάνισσαις από το Κακοσούλι
Όλαις την Άρτα πέρασαν, τα Γιάννενα τοις πάνε,
Σκλαβώθηκαν οι αρφαναίς, σκλαβώθηκαν οι μαύραις,
Κι η Λένω δεν επέρασε, δεν την επήραν σκλάβα.
Μον πήρε δίπλα τα βουνά, δίπλα τα κορφοβούνια,
Σέρνει τουφέκι σισανέ κι εγγλέζικα κουμπούρια,
Έχει και ’ς τη μεσούλα της σπαθί μαλαματένιο.
Πέντε τούρκοι την κυνηγούν, πέντε τζοχανταραίοι.
-Τούρκοι, για μην παιδεύεστε, μην έρχεστε σιμά μου,
σέρνω φουσέκια ’ς την ποδιά και βόλια ’ς τοις μπαλάσκαις.
-Κόρη για ρίξε τα άρματα, γλύτωσε τη ζωή σου.
-Τι λέτε μωρ’ παλιότουρκοι και σεις παλιοζαγάρια;
Εγώ μαι η Λένω Μπότζαρη, η αδελφή του Γιάννη,
Και ζωντανή δεν πιάνομαι εις των τουρκών τα χέρια.
Εγώ μαι η Λένω Μπότζαρη, η αδελφή του Γιάννη,
Π’ έκαμε την Αρβανιτιά και ντύθηκε στα μαύρα.
Είμασταν στο χωριό, στο σπίτι, ήμουν εικοσιτρία, η πιο μικρή κι η πιο άμυαλη, είμασταν όλες οι γυναίκες, μαυροφορεμένη η προγιαγιά, η ευλογημένη Κούκαινα, μαυροφορεμένη η γιαγιά η Βιργινία, στα χρώματα η μανούλα μου, Δόξα τω Θεώ, είμαστε ένα γύρω στην αυλή, τρίβαμε ρίγανη και λέγαμε και θυμόνταν τους πόνους και τις χαρές. Πως ήρθε η κουβέντα, είπε η γιαγιά που την ταυτότητα της μάνας της την χαρίσανε στο μουσείο του Σουλίου, γιατί φαίνεται το γένος, που κρατά από το Μάρκο. Και κόντεψε να μου φύγει η ρίγανη απ τα χέρια, και έμεινα κόκκαλο, εικοσιτρία χρόνια τίποτε, κουβέντα, «Τι λες, ρε γιαγιά; Θα μας τρελλάνεις; Θες να πεις ότι κατάγεσαι από το Μάρκο και το μαθαίνω τώρα;». Σήκωσε το όμορφο κεφάλι της, ένα μέτρο η κάθε ολόλευκη κοτσίδα πλεγμένη στεφάνι γύρω του, σήκωσε τα μάτια που έκλαψαν δεκατέσσερα παιδιά, κι είπε: «Γιατί, κόρη μ’; Τι παραπάνω έκανε ο Μάρκος από μας;».

«Ο πασάς δεν είχε αμφιβολία ότι γρήγορα θα κυριέψει το Μεσολόγγι. Προτού αρχίσει τις επιχειρήσεις, έστειλε μήνυμα στους πολιορκημένους προτείνοντάς τους να συνθηκολογήσουν. Αν ήθελαν να παραδοθούν, έπρεπε να στείλουν στο στρατόπεδο του Ιβραήμ αντιπροσώπους που να ξέρουν κι άλλη γλώσσα εκτός των ελληνικά. Οι έλληνες έδωσαν τη ακόλουθη απάντηση στον αποσταλμένο του Ιβραήμ: «Εμείς είμαστε αγράμματοι και γλώσσες δε μάθαμε. Εμάθαμε μόνο να πολεμούμε».

Ήταν γυναίκα της Πίνδου η γιαγιά, κατάλαβες; Ανέβαινε μαζί με την πεθερά της το βουνό «γιατί τα ζώα ψοφάγανε, εμείς αντέχαμε», άφηνε τα τρία μικρά της πίσω, κορίτσι 19 χρονώ, μια κούκλα, «φοβόμουν, μου ’λεε η μάνα, μη φοβάσαι Βέργω μ’, το βόλι που θα σεύρει δεν τ’ ακούς». Αντάρτης ο παππούς, μόνη της πάλευε να μεγαλώσει τα παιδιά της, έχασε παιδιά μεγάλα, παιδιά μωρά, θυμόταν όλα τα μνημόσυνα, γέμιζαν τα μάτια της, έκανε το σταυρό της κι ύστερα μας σταύρωνε κι εμάς. Είμασταν πλούσιοι με τον τρόπο που πλουτίζει τον άνθρωπο η ρίζα. Παινευόταν η γιαγιά, παινευόταν που «μια κότα να σφάξει, τρώει όλη η οικογένεια», είκοσι νοματαίοι, έλαμπε που της λέγαμε πως κάνει τον πιο ωραίο μπακλαβά του κόσμου κάθε Χριστούγεννα, ήταν χώμα κι ουρανός σ ότι κι αν έκανε. Κι όποτε θυμώναμε για την πατρίδα που πεθαίνει, την Ήπειρο, έσφιγγε τη γροθιά, έσφιγγε το σαγόνι, ζητούσε να μη ξεχάσουμε πως, εκεί είναι η ρίζα και το σπίτι μας. Η γιαγιά μου. Η πιο γενναία, η πιο σπουδαία, η πιο περήφανη κι η πιο όμορφη γυναίκα που γνώρισα ποτέ.



Ήθελα να σου πω: στην πέτρα που καθόμασταν, μπρος από την κάμαρα της γιαγιάς στο χωριό, εχει μια εννιάρα χαραγμένη. Εκεί έμαθε εννιάρα η γιαγιά μου απ τη γιαγιά της, εγώ απ την προγιαγιά μου, εκεί, να μ αξιώσει ο Θεός, θα μάθω στα αγγόνια μου εννιάρα. Εκεί, μας έμαθε η γιαγιά και δυό ποιηματάκια. Το «φεγγαράκι μου λαμπρό»
και το


«Για της πατρίδος την ελευθερίαν,
Για του Χριστού την πίστιν την αγίαν,
Γι’ αυτά τα δύο πολεμώ,
Μ’ αυτά να ζήσω επιθυμώ
Κι αν δεν τα αποκτήσω,
Τι μ’ ωφελεί να ζήσω;»

«Η ελληνική Επανάσταση είναι η πιο πνευματική επανάσταση που έγινε στον κόσμο. Είναι αγιασμένη. […] Η λευτεριά είναι η θεότητα που λατρεύει ο επαναστάτης και γι αυτήν χύνει το αίμα του. Μα τη λευτεριά, πολλές φορές, σαν την αποκτήσει ο επαναστάτης, δεν την μεταχειρίζεται για πνευματικούς σκοπούς, αλλά για να χαρεί την υλική ζωή μονάχα. Κοντά στην υλική ζωή έρχεται κι η πνευματική, μα τις περισσότερες φορές για πνευματική ζωή θεωρούνε οι άνθρωποι κάποιες απολαύσεις που είναι κι αυτές υλικές, κι ας φαίνουνται για πνευματικές.[…] Για τις περισσότερες επαναστάσεις, οι αιτίες που τις κάνανε να ξεσπάσουνε ήτανε υλικές κι η ελευθερία που επιδιώξανε ήτανε προορισμένη να ικανοποιήσει μονάχα υλικές ανάγκες. Η ελληνική όμως Επανάσταση είχε μεν για αιτία και τις υλικές στερήσεις και την κακοπάθηση του κορμιού, αλλά, πάνω από αυτές τις αιτίες είχε και κάποιες που ήταν καθαρά πνευματικές. Και πνευματικό, κατά τη γνώμη μου, αληθινά πνευματικό, είναι ότι έχει σχέση με το πνευματικό μέρος του ανθρώπου, με την ψυχή του, δηλαδή με τη θρησκεία. […]

Για τον έλληνα πίστη και πατρίδα είχανε γίνει ένα και το ίδιο πράγμα κ’ η λευτεριά που ποθούνε όλοι οι επαναστάτες, αλλά η λευτεριά να φυλάξουνε την αγιασμένη πίστη τους που μ αυτήν ελπίζανε να σώσουν την ψυχή τους. […] Για τούτο, κατά τα χρόνια της σκλαβιάς, χιλιάδες παλληκάρια σφαχτήκανε και κρεμαστήκανε και παλουκωθήκανε για την πίστη τους, αψηφώντας τη νεότητά τους, και μη δίνοντας σημασία στο κορμί τους και σε τούτη την πρόσκαιρη ζωή. Στράτευμα ολάκερο είναι οι άγιοι νεομάρτυρες, που δε θανατωθήκανε για τα υλικά αγαθά τούτης της ζωής, αλλά για την πολύτιμη ψυχή τους, που γνωρίζανε ότι δε θα πεθάνει μαζί με το κορμί, αλλά θα ζήσει αιώνια. Η ελευθερία που γι αυτήν θυσιαζότανε, δεν ήταν κάποια ακαθόριστη θεότητα, αλλά ήτανε ο ίδιος ο Χριστός, που γι αυτόν είπε ο απόστολος Παύλος: "όπου το Πνεύμα του Κυρίου, εκεί είναι κ’ η ελευθερία".[…]

Για τούτο είναι αγιασμένη η ελληνική Επανάσταση, κι αγιασμένοι οι πολεμιστές της, όπως ήτανε αγιασμένοι όσοι πολεμήσανε με τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, πριν από τρακόσα εξήντα οκτώ χρόνια, κατά το πάρσιμο της Πόλης, καταπάνω στον ίδιον οχτρό της πίστης τους. […] Η Ορθοδοξία έγινε ένας λόγος άδειος στα στόματα των σημερινών φραγκοδασκαλεμένων δασκάλων. Μα η αληθινή Ορθοδοξία, που είναι πλούτος και ρίζα αθανασίας, είναι φυτρωμένη βαθιά στην καρδιά του ορθοδοξώτατου λαού μας που όσο δεν ήθελε να τουρκέψει, άλλο τόσο δεν ήθελε να φραγκέψει».

Της άρεσε πολύ να λέει την ιστορία του παπα-Παρθένη, που έκρυψε τους έντεκα παππούδες μας το 1860, πριν τους θανατώσουν (άλλη φορά θα σου πω), και που τον τρέμανε οι τούρκοι, τον παπα-Παρθένη της αγια-Σωτήρας, που ήταν μπάσταρδος και μια φορά, στο πανηγύρι της Σωτήρας, ο αγάς τον φώναξε έτσι για να τον προσβάλλει μπρος σε όλο το χωριό «Ε, παπα-μπάσταρδε, έλα δω!», και γύρισε και του πε ο παππούλης, που ν αγιάσει το στόμα του, «Μπάσταρδος ήταν κι ο Καραϊσκάκης, αγά μου, και σας γάμησε τη μάνα». Και γελούσε η γιαγιά σαν κοριτσάκι που καμε ζαβολιά, και κοκκίνιζε ολόκληρη, όπως ολόκληρη γελούσε, και το έλεγε ακόμη μια φορά χαμηλόφωνα, με έκπληξη, λες και δεν το χωρούσε ο νους της, «Μπάσταρδος ήταν κι ο Καραϊσκάκης και τους γάμησε τη μάνα!».

Κι έλεγε και πως θύμωσε ο αγάς και έστειλε τους βλάχους να πατήσουν τα χωράφια του μοναστηριού και όταν τους είδε ο Παρθένης ούτε φώναξε ούτε πήγε να πει τίποτε του αγά, μόνο πήγε μπρος στο κόνισμα και είπε: «Άκου να σου πω, Σωτήρα, δε θα σου κάνω γω όλες τις δουλειές. Δικά σου είναι τα χωράφια. Άμα θες άστους, άμα θες διώχτους. Ότι θες κάνε». Και το άλλο πρωί ήταν όλα, σκηνές, οικοσκευές, ρούχα των βλάχων μες στο φίδι, τόσα φίδια δεν έχεις ματαδεί, και ξεκουμπιστήκανε και ησύχασε ο Παρθένης.

Τα καλοκαίρια στο χωριό, μας πήγαινε να μας δείξει το δέντρο που φύτεψε ο πατροΚοσμάς, κι όταν κάποτε, αυστηρή έφηβη, της είπα πως σιγά μη το φύτεψε εδώ το μπαστούνι, δε σώζεται να το φύτεψε στο χωριό της αλλά σε άλλο χωριό, με κοίταξε αυστηρά, που τόλμησα να αμφισβητήσω τα λόγια της, που της τα πε η μάνα της κι αυτής η μάνα της, κι αυτής η μάνα της, κι άρα είναι η αλήθεια μας. Και το γλίτωσα το χαστούκι γιατί η γιαγιά δεν σήκωσε ποτέ χέρι σε κανέναν, αλλά μου άξιζε. Αυτό το δέντρο, λοιπόν, γιέ μου, αυτό το δέντρο ανηψούδα μου, αυτό είναι κείνο το μπαστούνι που φύτεψε ο πατροΚοσμάς κι άνθισε τη μέρα της λευτεριάς, γιατί όπου πέρασε ο πατροΚοσμάς έσπειρε κι άνθισε και κάρπισε…

Να μας θυμάσαι εκεί πάνω, γιαγιά μου.

Τα δανεικά και δικά, πράσσινα, με τη σειρά που μπήκαν στο κείμενο: δημοτικό, Άγγελος Βλάχος «Ένας φιλέλλην για το 21», Φωτίου Κόντογλου αποσπάσματα από τα «Η αγιασμένη Επανάσταση» και «Στολή Αφθαρσίας» ενοποιημένα, δημοτικό. H εικόνα του μαρτυρίου του αγίου Ζαχαρία του αρτινού, από εδώ.