Ζουάν, με παίζετε κι εμένα;

«Άμα είναι να μου τον χαρίσετε τώρα αμέσως τον Μιρό» - Συγχωρέστε με που άργησα λίγο.

«Στη δεύτερη ατομική του, στο Παρίσι το 1925, φορούσε ένα ολοκέντητο γιλέκο, γκρι πανταλόνι και λευκές γκέτες. Μοίραζε σε όλους καλές κουβέντες αλλά ήταν και στην τσίτα μη τυχόν του ξεφύγει κανένας, κι έτσι φάνταζε κάπως αγχωμένος. Όταν τελείωσε η εκδήλωση, τον πείσαμε να έρθει μαζί μας στο Μονπαρνάς. Έχω κρατήσει, από κείνο το βράδυ, ολοζώντανη την ανάμνηση ενός Μιρό πιο συγκεντρωμένου από ποτέ, να χορεύει ταγκό με μια γυναίκα αρκετά ψηλότερή του. Ούτε μια φορά δε γλίστρησε, ούτε ένα μικρό βήμα, μια ελάχιστη χειρονομία δεν παρέβλεψε. Κάποια στιγμή, όλοι οι άλλοι χορευτές σταμάτησαν, ανίκανοι να ανταγωνιστούν τέτοια ευσυνειδησία. Κι ο Μιρό, τσιτωμένος, συνέχισε να χορεύει το ταγκό λες και μόλις το είχε μάθει απέξω από κάποιο βιβλίο».
Calvin Tomkins, The world of Marcel Duchamp, εκδ. Little Brown and Co, 1977

Είπε «Ναι». Δηλαδή, για να είμαι ειλικρινής, δε χρειάστηκε να ρωτήσω. Ο Ζουάν έρχεται αμέσως να σε πάρει από το χεράκι, μόλις εμφανιζόσουν με κείνο το χαμένο βλέμμα της πρώτης φοράς στην παιδική χαρά. Ο Ζουάν τους έπαιζε πάντα όλους. Ακόμη και εκείνοι οι καπετάν φασαρίες που δε χωρούσαν κι οι δυό στην ίδια πόλη (πολλώ μάλλον στην ίδια παιδική χαρά!), ήθελαν να παίζουν μαζί του. Το καταλαβαίνεις στο Φαουντατσιό Μιρό στη Βαρκελώνη. Παρουσιάζει εκεί, από τη συλλογή του, έργα που του έχουν χαρίσει άνθρωποι που όχι απλά δε χώνευαν ο ένας τον άλλο, αλλά μισούνταν (Όχι, δε σου λέω ποιοι. Τι είμαι εγώ; Η Τατιάνα των εικαστικών;). Όλοι παρόντες, όλοι έχουν δώσει έργα- κοσμήματα στον Ζουάν. Όλοι οι αληθινά μεγάλοι δεν μπορούν να αντισταθούν στην καλοσύνη και την ευγένεια του καταλανού μου φίλου.

«Στο κορύφωμα του σουρρεαλιστικού κινήματος, όταν γίνονταν οι μεγάλες εκδηλώσεις, όλοι υποτίθεται ότι όφειλαν να κάνουν κάτι σκανδαλώδες, να μπουν στο μάτι της μπουρζουαζίας. Θεωρούνταν τεράστιο κατόρθωμα να κάνεις κάτι πραγματικά εξωφρενικό στη μέση του δρόμου, μπροστά στον κόσμο και, εξ αυτού, να σε συλλάβουν και αν γίνεται να περάσεις και μια δυό μέρες στη φυλακή γιατί προσέβαλες την καθεστηκυία τάξη. Όλοι στίβαν το μυαλό τους ώστε να βρουν τον πιο αυθεντικό τρόπο για να σταθούν απέναντι στην βασιλεία της θριαμβεύουσας μπουρζουαζίας. Κάποιος από την ομάδα πρότεινε να βγούν όλοι έξω στους δρόμους και να φωνάζουν κάτι ανατρεπτικό. Ο Ρομπέρ Ντεσνός, για παράδειγμα, θα έπρεπε να πει «Καλημέρα σας, κυρία μου» σε έναν παπά, δυνατά στο μετρό και μπροστά σε όσο περισσότερο κόσμο γινόταν.

Ο Μισέλ Λειρίς, που ο πατέρας του ή ο θείος του ήταν υψηλόβαθμος στην αστυνομική διοίκηση, έπρεπε να προσβάλλει αστυνομικούς ώσπου να καταφέρει κάποιον από αυτούς να τον συλλάβει. Όπως κι έγινε […] Ο Ελυάρ, πάλι, είχε βγει σε μια μεγάλη πλατεία και φώναζε «Κάτω η Γαλλία! Κάτω η Γαλλία!». Τον πιάσανε και τον πήγανε στη φυλακή μέχρι να συνέλθει. Όλοι ανέλαβαν ανάλογες αποστολές με υπερβάλλοντα ζήλο. Φυσικά, όλοι περίμεναν και ο Μιρό να δικαιολογήσει την ύπαρξή του στην ομάδα, με κάποια ανάλογη δράση. Τι να έκανε κι εκείνος; Βγήκε στο δρόμο και πολύ ευγενικά διακήρυττε «Κάτω η Μεσόγειος». Η Μεσόγειος είναι μια αρκετά μεγάλη, ασαφής περιοχή, με τόσες πολλές χώρες στις ακτές της, που κανείς από τους περαστικούς δεν έπαιρνε αυτή την επίθεση κατάκαρδα, ειδικά έτσι ευγενικά που διατυπωνόταν. Με αποτέλεσμα, κανείς να μην υπερασπιστεί τη Μεσόγειο και το «Κάτω η Μεσογειος!» να είναι η μόνη προσβολή που πέρασε ατιμώρητη».
Francoise Gilot, Carlton Lake, Life with Picasso, εκδ. Avon Books, 1981

Σουρρεαλιστής και μαζί ζωγράφος πυκνός, συμπυκνωμένος και μαζί παιδικός με τον τρόπο που αγαπούν τα παιδιά να είναι παιδικοί οι μεγάλοι. Όχι τελείως αλλά περισσότερο. Η οδός προς μια παιδικότητα ώριμη, γενναία, που κλείνει το ματάκι πάντα στη σωστή στιγμή. Είχαμε πάει με τον αυτοκράτορα στο Φαουντατσιό, ήτανε λίγο κουρασμένος γιατί ήταν το δεύτερο μουσείο της μέρας (κακούργα μάνα, κακούργα!) όμως σα να ζωντάνεψε, «τι είναι αυτό;», πες μου εσύ τι είναι αυτό, αισθάνθηκε αμέσως ειδικός κι ύστερα από λίγο, μουτράκι σοβαρό, φώναζε «μαμά, έλα να σου εξηγήσω τι δείχνει εδώ». Κι όταν κουράστηκε πάλι, του λέω «ρουμορ χαζ ιτ, πως ο Μιρό έκρυψε μες στα έργα του ένα παγωτό και όποιος μπορέσει να δει το παγωτό το κερδίζει κιόλας κι είναι και κρέμα-φράουλα». Μας βρήκε το απόγευμα ξαπλωμένους στο πάτωμα, να κοιτάμε τα έργα ανάποδα σκασμένοι στα γέλια, ώσπου βρήκε το παγωτό επιτέλους και το κέρδισε! Και τώρα, βλέπει Μιρό και γελάει, όπως γελάω κι εγώ, όπως γελούσα κατεβάζοντας έργα από το ουεμπ, γελάμε γιορτινά, συνωμοτώντας υπέρ μιας ωριμότητας ποιητικής κι αθώας, ανυποχώρητης κι αναχωρητικής, ακέραιας και αγαπητικής, απτής όπως ορίζει εκείνος που πάντα ήθελε να αγγίζει ότι θα ζωγράφιζε.

«Ένας κοινός φίλος μας πήγε με το Μιρό να δούμε ένα τέλειο στούντιο, στο γαλλικό Νότο, ελπίζοντας ότι ο ισπανός, που εκείνη την εποχή δεν είχε δικό του στούντιο, θα το νοίκιαζε. Όμως ο Μιρό ούτε που το κοίταξε. Είχε βρει ένα κομμάτι ανοικτό μπλέ χαρτόνι στο βάθος ενός παραπεταμένου καφασιού για μήλα κι έπαιζε με αυτό ευχαριστημένος, μουρμουρίζοντας «Μα, δεν είναι υπέροχο;». Δεν κατορθώσαμε να τον κάνουμε να ρίξει μια ματιά στο στούντιο. Είχε βρει αυτό που ήθελε».
Selden Rodman, Conversations with Artists, εκδ. Capricorn, 1961

Καταλανός. Απολύτως. Ποτέ δεν ένοιωσε τίποτε άλλο, δεν επιθύμησε τίποτε άλλο, κι ας πήγαινε συνέχεια στο Παρίσι. Άλλωστε, όταν οι γονείς τον πίεσαν να γίνει υπαλληλάκος και κατέρρευσε, ήταν η Καταλωνία που τον θεράπευσε. Ήταν το ίδιο εκείνο κτήμα στο οποίο ζωγράφισε τη Φάρμα, στο οποίο οι γονείς του τον άφησαν πια ελεύθερο να κάνει ότι ήθελε, δηλαδή να βρει την υγειά του. Εκεί έγινε ποιητής, στιχουργούσε με το χρώμα, έγραφε λέξεις-σύμβολα ενός μυστικού, μαγικού κώδικα που ανάσαινε την αθωότητα.

Λένε πως, βασική επιρροή στο έργο του υπήρξε ο κύριος Παύλος. Η αλήθεια είναι ότι ο κύριος Παύλος επηρέασε πολλούς κι η δυσκολία του να ενταχθεί σε κίνημα έφερε κοντά του πολλές γενναίες και μοναχικές ψυχές. Όμως όχι το Ζουάν, λέει το βισινόματο. Ήταν ανεξάρτητα θηρία τα δύο τους. Ο Μιρό μπορεί να ήταν σουρεαλιστής με πατέντα, λάμπει η υπογραφή του στο μανιφέστο, ο Πάπας Ανδρέας ο Βρετώνος τον είχε ονοματίσει σουρρεαλιστικότερο όλων των σουρρεαλιστών, όμως, τα έργα του μιλούν για το μοναχικό του, ιδιοφυή δρόμο.

Το κοινό του με τον κύριο Παύλο είναι που και ο Ζουαν πειραματίζονταν συνέχεια. Ακούραστος όταν έπαιζε δηλαδή. Κη ζου; ο Ζουάν ζου αν κάποιος ζου! Ε τι! Λάδια, κολάζ, ταπισερί, κεραμικά, λιθογραφίες, σκηνικά, κοστούμια, γλυπτά – θυμάμαι γελώντας εκείνον τον παιγνιδιάρη φαλλό κοντά στην αρένα των ταυρομαχιών – ανάγλυφα, γραφιστικές δουλειές, όπως το σήμα κατατεθέν της Βαρκελώνης, τίποτε δεν θεωρούσε «δεύτερο», ήταν όλα ευκαιρία για τη νέα γιορτή των χρωμάτων. Ήταν ο μάγος της χαράς, ο περιπατητής των ουρανών. Ακόμη και τον άγριο καιρό του δευτέρου μεγάλου πολέμου, όταν όλη η Ευρώπη αιμορραγούσε, ο μικρός μου πρίγκηπας ζωγράφιζε την πιο γνωστή ενότητα έργων του, τους αστερισμούς. Από κει και ύστερα ζωγράφιζε τις γυναίκες, τα πετεινά του ουρανού και τα άστρα. Και δεν πέθανε ποτέ, ακριβώς γι αυτό. Γιατί τα πετεινά του ουρανού έχουν ζωήν αιώνιον.
Είχα ένα βιπεράκι με τη Φάρμα των Ζώων του Όργουελ, είχε στο εξώφυλλο ένα έργο του Μιρό, ήμουν δεν ήμουν έκτη δημοτικού, ήταν ο πρώτος Μιρό που έβλεπα και έκλεινα και ξανάκλεινα το βιβλίο για να δω και να ξαναδω τη ζωγραφιά του άγνωστου που με είχε μαγέψει. Έτσι γνωριστήκαμε. Και, σας λέω, ποτέ μου δεν τον ξέχασα, γιατί, φορά να μη πήγα στο μουσείο του Παυλου Πικάσσου στη Βαρκελώνη μας υπήρξε, μα φορά να μη πήγα στο φαουντατσιό του Ζουάν μου δεν υπήρξε καμμιά!

Για τον επίλογο, μια ωραία συνάντηση, ε, Ζουάν μου; Πως το είπε ο Γίγας στο Πάνο; «Όποιος συνεχίζει να θεωρεί το έργο τέχνης μεγάλο έπαθλο αυτός και θα δώσει και το μεγάλο αγώνα και θα το αποκτήσει». Λοιπόν, ένα άλλο εκλεκτό αγόρι έκανε αυτό το κομπλιμέντο στο Μιρό.

«Η Φάρμα ξεκίνησε στο Μοντρόιγ το καλοκαίρι του 1921 την τελείωσε στο Παρίσι, όπου ο Μιρό, νοιώθοντας την ανάγκη να έρχεται σε επαφή με τις πηγές της μοντέρνας τέχνης, περνούσε τους χειμώνες του από το 1919. Δούλευε αυτό το έργο συνεχώς επί εννέα μήνες, με τέτοιο πάθος, που, φεύγοντας από το Μοντρόιγ για το Παρίσι πήρε μαζί του δυό κομμάτια χώμα με γρασίδι από το κτήμα για να τα χρησιμοποιεί ως μοντέλα. Όταν ο πίνακας τελείωσε, κρεμάστηκε σε ένα καφενείο του Μονπαρνάς και τελικά αγοράστηκε από έναν ολοφάνερα άφραγκο νεαρό αμερικανό συγγραφέα, που τον λέγανε Έρνεστ Χέμινγουέη, και που για να βρει λεφτά να πάρει το έργο φόρτωνε και ξεφόρτωνε σακκιά λαχανικά για πολλά βράδια στην αγορά του Παρισιού. «Δεν υπήρχε περίπτωση να κοιτάξεις αυτό το έργο και να μη καταλάβεις ότι το ζωγράφισε έναν μεγάλος ζωγράφος», έγραψε μια φορά ο Χεμινγουέη. «Έχει όλα αυτά που νοιώθεις για την Ισπανία όταν είσαι εκεί, κι όλα αυτά που νοιώθεις όταν είσαι μακρυά και δε μπορείς να επιστρέψεις».
Calvin Tomkins, ο.π.