H Xρύσα κι ο Νίκος μαζί ξανά

Έγραφε η Ναυτεμπορική πως η Χρύσα Ρωμανού έχασε τη μάχη με τον καρκίνο. Δεν ήταν αυτό η αιτία της αναχώρησής της, όμως. Ήταν που δεν άντεχε απ’ όταν έχασε το Νίκο της. Το Νίκο Κεσσανλή. Τους χάσαμε και τους δυό μες σε τόσο λίγο χρόνο. Κι ας μη τους χάσαμε. Ποτέ δεν ξεχνάς τους δασκάλους σου. Ούτε κείνους που σου ’δειξαν ένα πρότυπο της αγάπης.

Γνώρισα τη Χρύσα και το Νίκο της στη Βαρκελώνη. Εκείνος ήταν πρύτανης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, τη Χρύσα μου τη σύστησαν ως τη σύζυγό του. Αργότερα, εκείνη την πρώτη μέρα, μου ’παν πως η Χρύσα ήταν κι η ίδια εικαστικός σημαντική.

Η Χρύσα που γνώρισα τότε ήταν η ίδια πάντα. Όπως κι ο Νίκος που γνώρισα. Συνήθως αυτό που μου συμβαίνει με τους ανθρώπους είναι πως ξεκινάω με μια πρώτη γνώμη κι ύστερα προστίθενται κι άλλα στοιχεία, πλουτίζουν οι εικόνες τους και αποκαλύπτεται η πολυπλοκότητά τους. Δεν ήταν έτσι με τη Χρύσα και το Νίκο. Από την αρχή ήταν πολύπλοκοι αλλά με έναν ευρύ κι ανοικτό τρόπο που τους έκανε απτούς. Γενναίοι και γενναιόδωροι προς τον κόσμο και προς τον καθένα. Σοβαροί και σίγουροι, γεμάτοι χιούμορ. Με μια ζηλευτή σχέση, μια μοναδική αγάπη να τους δένει. Αυτά όμως τα ανακάλυψα μετά τα εγκαίνια.
Ο Κεσσανλής είχε πάθει γαστρορραγία λίγες μέρες πριν γνωριστούμε. Οπότε, ήταν σε αυστηρή δίαιτα. Η οποία δίαιτα απαγόρευε το ουίσκυ. Η Χρύσα, κέρβερος της αγάπης της, δεν τον άφηνε να πιεί. Μα εκείνος κατέβηκε στο λόμπυ του ξενοδοχείου, δήθεν να μας πει κάτι για την Μπιενάλλε Σχολών Καλών Τεχνών που μας έφερνε εδώ, και παρήγγειλε τσάκα τσάκα ένα ουίσκυ. Χαιρόταν το βαρύ κρυστάλλινο ποτήρι, το χρώμα, την πρώτη γουλιά, σαν άτακτο παιδί που είχε κάνει σκασιαρχείο. «Μη το πείτε στη Χρύσα» μας είπε και τα ματάκια του είχαν υγρανθεί και γελούσαν. Τον μάλωσα και ανησυχούσα, όπως όλοι μας, αλλά, ε, δε θα τον καρφώναμε κιόλας. Κι ύστερα κατέβηκε η Χρύσα και παριστάναμε ότι το ουίσκυ είναι αλλουνού (δικό μου, νομίζω, αλλά δεν είμαι και σίγουρη). Κι εκείνη ήξερε και του μούτρωσε λιγάκι αλλά μετά έκανε πως τον πίστεψε και δεν τον ξανάφησε απ τα μάτια της.

Στα εγκαίνια της Μπιενάλλε ήταν πολύ περήφανος. Πολύ περήφανος. Οι δύο απόφοιτοί της σχολής στην οποία πρυτάνευε, η Άντζυ κι ο Γίγας, είχαν κλέψει την παράσταση. Την πρώτη μέρα κιόλας ερχόταν ξένα πανεπιστήμια να τους ζητήσουν να συνεχίσουν εκεί. Κι ο Κεσσανλής έγινε καλά. Έλαμπε ολόκληρος, είχε όρεξη για νυχτερινή ζωή, καλό φαί και προπαντός καλή παρέα να μοιραστεί όλα αυτά κι όλα τα άλλα των χρόνων της πρώτης δημιουργίας. Πάντα ήταν φωτεινός, αυτή τη λάμψη πάντα την έβλεπα, μα σε κάποιες στιγμές ήταν ήλιος σκέτος.

Το ίδιο βράδυ μας πήγε να μας κάνει το τραπέζι στην καλύτερη πιτσαρία της Βαρκελώνης. Ε, αφου ήθελε ιταλικό! Περάσαμε υπέροχα, έτσι κι αλλοιώς, με μνήμες από το Μάη του 68, τότε που ο φτασμένος Νίκος κι η φιλόξενη Χρύσα τάιζαν και πότιζαν την εν Παρισίοις αντιστασιακή Ελλάδα, με κουτσομπολιά μεγάλων της τέχνης, πόσους δεν είχε γνωρίσει!, με μπόλικες πίτσες, μακαρονάδες και κρασί…

Όμως δεν είναι αυτό που θυμάμαι περισσότερο. Περισσότερο θυμάμαι το βλέμμα της Χρύσας. Πως τον κοίταζε. Πώς να σας πω; Μια γυναίκα που στέκεται στα πόδια της, που έχει χτίσει, έχει γίνει αποδεκτή, έχει αγαπηθεί απ αυτόν που έχει αγαπήσει, μια γυναίκα του αυτεξουσίου, κοιτά εκείνον που του παραδόθηκε και που τον αγαπά και είναι περήφανη για τη δημιουργία του και όλος ο κόσμος της είναι αυτός ο ένας όχι από ανάγκη αλλά ως η αποκάλυψη της ωραιότητας του σύμπαντος κόσμου. Πώς να σας πω; Πως; Αυτό το βλέμμα δεν μπορώ να το ιστορήσω. Ελπίζω στους ποιητές που έρχονται.

Την επομένη πήγαμε για τάπας σε μια ταβέρνα πολύ απλή και με ωραίους μεζέδες, κοντά στη Ράμπλα. Εκεί, μας είπε, πηγαίνανε με τη Χρύσα για φαγητό όταν την κοπανούσαν από το Παρίσι και ερχόταν λίγες μέρες στη Βαρκελώνη. Τρύπα στο χρόνο, το μαγαζί δεν το ξαναβρήκα ποτέ.

Ήταν ειλικρινείς. Σχεδόν ωμοί. Με όμορφο τρόπο αν και κάποτε σοκαριστικό για τους τυπολάτρες… Ήταν κοσμοπολίτες, αλλά με περηφάνεια για τη ρίζα τους. Είχαν καταπληκτικό χιούμορ. Όσο τους έζησα μαζί, μάθαινα αυτή την ομορφιά της αγάπης τους και την ομορφιά του καθενός τους χωριστά. Έβλεπα πόσο η σχέση αυτή η μοναδική τους κράτησε νέους κι αγωνιστές. Τον τρόπο που η Χρύσα τον προστάτευε, τον φρόντιζε, τον αγαπούσε. Τον τρόπο που γύριζε σε κείνην για να στηριχθεί ή για να τη στηρίξει. Χωρίς ποτέ, ούτε στιγμή, να εκπέσουν σε μικροαστισμό.

Την προτελευταία φορά που βρεθήκαμε όλοι, ήταν για να μου δώσει κάποια έργα της η Χρύσα. Όχι για μένα – για τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, για το Ιράκ. Είχε ξεκινήσει μια πρωτοβουλία από την ομάδα Καρατρανσαβανγουάρντια, να μαζευτούν έργα από πολλούς εικαστικούς, να εκτεθούν και να βγουν σε δημοπρασία για να χρηματοδοτηθεί αποστολή των ΓΧΣ στο Ιράκ.

Είχα αναλάβει σωφεράντζα. Να πάω στα σπίτια όσων ζωγράφων ζούσαν στα βόρεια προάστεια να πάρω τα έργα. Μαζί κι ο αυτοκράτωρ, που ακόμη θυμάται πως του χάιδεψε το κεφαλάκι ο Χρήστος Καράς και του πε «από σας περιμένουμε τώρα!» και πως η Χρύσα έλεγε «Άσε βρε το παιδί!» όσο εγώ τον νουθετούσα να προσέχει στο σπίτι –μουσείο των Κεσσανλή-Ρωμανού. Είχε βγάλει στο τραπέζι έργα της, λιθογραφίες, από την προσωπική της συλλογή κι από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Έργα σπάνια, ολιγάριθμα έτσι κι αλλοιώς, από τα οποία η ίδια είχε κρατήσει μόνον ένα αντίτυπο και τώρα το έδινε για τους Γιατρούς, για το Ιράκ. Με εφηβική ζωντάνια κι αγωνιστικότητα με εμψύχωνε, διακρίνοντας μια κάποια κούραση - είχα αφήσει το σπίτι τους τελευταίο στη βόλτα μου. Με πάθος και λεβεντιά έβριζε τους αμερικάνους. Με τρυφερότητα και ζεστασιά κάλεσε τον αυτοκράτορα «να έρθεις να κολυμπήσουμε στην πισίνα όποτε θέλεις!».

Ξαναβρεθήκαμε όταν ο δάσκαλος ήταν πολύ άρρωστος. Δεν έβλεπε πολύ κόσμο. Σκεφτόταν να πάει να τον δουν γιατροί στο Παρίσι. Πήρα τηλέφωνο και πήγα. Με μάλωσαν που δεν πήρα το παιδί μαζί. Δεν ήθελα να τους κουράσει, εξήγησα – δε μπορούσα να πω τίποτε χειρότερο. Η Χρύσα τον φρόντιζε κι εκείνος αφηνόταν με ανακούφιση πια, χωρίς τάση για σκανταλιές. Αυτοσαρκαζόμενος μου είπε «κάποτε έπεφτα πάνω στα έργα μου από άποψη, τώρα πέφτω γιατί δεν με κρατάνε τα πόδια μου». Όμως ζωγράφιζε, πάλι, συνεχώς. Ποτέ δε σταμάτησε να ζωγραφίζει. Είχε κι ένα γείτονα φίλο που τον βοηθούσε.

Το γραφείο του γεμάτο χαρτιά, βιβλία, σημειώσεις. Ακατάστατο. Πίσω από το κεφάλι του, στην κατάμεστη βιβλιοθήκη, η αιώνια φωτογραφία του Πάγκαλου. Τον αγαπούσε πολύ. Τους ένωναν κοινές μνήμες άλλων καιρών. Συζητήσαμε πρώτα για το Παρίσι, τους γιατρούς, τον αναπόφευκτο Μάη και το "κοίλον της ιστορίας" του Γιώργου Καραμπελιά - τον έλεγε "Γιωργάκη" γιατί ήταν ο μικρότερος τότε στο Παρίσι.

Κουτσομπολεύαμε. Έλεγε πως, από τους κυβερνώντες τότε πασόκους, μόνο ο Πάγκαλος ήξερε από εικαστικά κι ίσως κι ο Γιάννος Παπαντωνίου που είχε την κιμπαριά να πληρώνει τα έργα των εικαστικών κι όχι να κάνει τις συνήθεις γυφτιές των λοιπών πολιτικών. Μου έλεγε για τον Σημίτη που δεν ήξερε τίποτε από εικαστικά κι απορούσε «καλά τι τη σπούδαζε την κόρη του!». Δεν τον ενοχλούσε όμως μόνο αυτό στον τότε πρωθυπουργό. Περισσότερο τον ενοχλούσε ο δήθεν κοσμοπολιτισμός, η αρχοντοχωριατιά κι ο σουσουδισμός. Μου πε πως είχαν συναντηθεί στην Ουάσιγκτον. Είχε καθήσει ο Κεσσανλής σε ένα παγκάκι στον θρυλικό κήπο του μουσείου μοντέρνας τέχνης, απολάμβανε μόμπιλε και γλυπτά του Αλεξάνδρου Καλδερ, τσιμπολογώντας ψωμάκι και τυράκι που χε φέρει μαζί του. Θυμόταν την εικόνα και χαμογελούσε σα να την ξαναζούσε να η ευτυχία ενός ανθρώπου που τον χόρτασε τα πάντα η ζωή, που μου λεγε «δε θυμάμαι ονόματα, δε θυμάμαι τι έφαγα το μεσημέρι, όμως θυμάμαι κάθε πινελιά, κάθε πινελιά σε όποιο έργο αγάπησα στη ζωή μου» και έλαμπε έτσι που σε αγκάλιαζε το φως του. Πέρασε κι ο Σημίτης, λοιπόν, από τον κήπο, αλλά δεν είδε τίποτε. Τυφλός τα ώτα... Ο Κεσσανλής τον φώναξε «να έρθει να απολαύσει τα έργα και να μοιραστούμε το ψωμί και το τυρί», μα ο Σημίτης αρνήθηκε κοιτώντας "με κάποια περιφρόνηση" το ψωμοτύρι– τίποτε δεν ξέφευγε από το μάτι του δασκάλου. «Ε, τι να περιμένεις από αυτόν τον άνθρωπο;» με ρώτησε. Κι ύστερα μου δειξε πάλι, περήφανος, τον Ντυσαν του στον κήπο και τα έργα που του έχουν χαρίσει μαθητές του, μου πε πως έχει χαρίσει ένα σωρό έργα στο ελληνικό κράτος και θα χάριζε κι άλλα παρά την αχαριστία που εισέπραξε, κάναμε κοινωνική κριτική στη Λαμπράκη Πλάκα, είπε πολύ καλά λόγια για την Άννα Καφέτση, και τότε...

τότε μίλησε η Χρύσα, τόση ώρα διάφανη, αόρατη, ο φύλακας άγγελός του, η Χρύσα των μονολεκτικών προσθηκών, της μιας μικρής διευκρίνησης που θα βοηθούσε τη ροή του λόγου του, η Χρύσα που με κοιτούσε περιμένοντας να μοιραστώ την περηφάνεια της για κείνον. Ήμουν περήφανη και για τους δυό τους. Μίλησε για να με επαναφέρει στην τάξη, να μου θυμίσει ότι είχε περάσει η ώρα κι έπρεπε να δώσω το φιλί του αποχαιρετισμού.

Φεύγοντας από το σπίτι τους, στην οδό Νίκου Κεσσανλή, χτύπησε το κινητό. Είπα στον αγαπημένο που πήρε τηλέφωνο πως, ένοιωθα ευτυχισμένη, πως είδα να ανοίγουν οι ουρανοί. Όπως τους ανοίγουν η αρχοντιά κι η γενναιοδωρία των χορτάτων και πολύπειρων ανθρώπων. Ο άρχοντας Κεσσανλής κι η αρχόντισσά του.

Ύστερα βρεθήκαμε μόνο με τη Χρύσα. Χωρίς το Νίκο της. Στην κηδεία η Χρύσα είχε γείρει. Είχε γεράσει. Είχαν ξαφνικά έρθει τα χρόνια στην πλάτη της, βαριά κι ασήκωτα. Και δεν είχε κανέναν να τα μοιραστεί. Μας αναζήτησε και μας φίλησε, όμως. Τα μάτια της, τα τεράστια μάτια της κι η γενναιότητά της είναι οι τελευταίες μνήμες.

Τους αγαπάω μαζί. Τη Χρύσα και το Νίκο. Ήταν άπιστοι, αλλά ευτυχώς υπάρχει Θεός κι έτσι τώρα ξαναβρίσκονται μαζί και είναι ευτυχισμένοι. Κι αυτή τη στιγμή, που ο Νίκος διαβάζει τα περί Θεού ρίχνει δυό βρισιές- ζεϊμπέκικο στην μπλογκοπίστα και γελάει και ίσως θέλει πάλι "να πιάσει ένα σπρέυ και να γράψει 666". Η Χρύσα τον κοιτάει. Με κείνα τα μάτια. Με κείνον τον τρόπο. Χαμογελάω κι έχω έναν κόμπο στο λαιμό.

Από την κορφή: η Χρύσα από το Νίκο, έργο της Χρύσας, ο Νίκος, η Χρύσα, έργα του Νίκου. Το πιο γνωστό εν Ελλάδι έργο του Νίκου, στολίζει το σταθμό της Ομόνοιας. Οι εδώ φωτογραφίες είναι απο το ουεμπ, και κυρίως από άρθρα για το Νίκο και τη Χρύσα από την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ.